[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ciągłe niepokoje i ostateczne znużenie, znalazł jednak w sobie dosyć odporności, aby pod wielu
względami zrozumieć wielką i ważną odpowiedzialność swego stanowiska, miał wielkie poczucie
obowiązków i niektóre z nich wypełniał wzorowo i gorliwie.
Podnieśliśmy już w nim nadzwyczajną pieczołowitość o armię rzymską, jej ducha i dyscyplinę.
Sybaryta ten i dyletant umysłowy i artystyczny umie między żołnierzami zachować hart i twardość,
budzącą podziw, przoduje przykładem w znoszeniu mozołów, udręczeń i prostego sposobu życia.
Wśród trudności wewnętrznych zdobył się on, chociaż z natury okrutnym nie był, na dobitną
energię, nawet na okrucieństwo. Cesarstwo rzymskie, w którem dziedziczność nic była
uregulowaną, przy każdej zmianie tronu narażonem było na wstrząśnienia; w początkach każdego
panowania trzeba było ułagodzić lub usunąć niezadowolonych lub zawiedzionych w nadziejach,
przy końcu poskramiać tych, któ
rzy zbyt głośno i stanowczo ambicye swe czy nadzieje na przyszłość zdradzali. Hadryana nie
oszczędziły te niebezpieczeństwa, a spojrzał im on oko w oko tak stanowczo, jakby po tym
Greczynie może się nie spodziewano. W drugim roku panowania, w r. , odkryto w Rzymie spisek,
który miał na celu zgładzenie ze świata nowego cesarza. Należeli zapewne do niego w pierwszym
rzędzie wyżsi wojskowi, których mierziła zewnętrzna polityka ustępstw, tak odmienna od
działalności Trajana, którzy uważali Hadryana za niegodnego cesarskiego tronu i rozsiewali wieści,
że cały akt adopcyi ze strony zmarłego cesarza jest bardzo wątpliwym i na wymyśle czczym się
opiera. W sądzie senatorskim skazano czterech najwybitniejszych uczestników spisku na śmierć, a
opinia publiczna przypisywała Hadryanowi ten akt dobitnej surowości. Kiedy pod koniec życia o
oznaczeniu i zaleceniu następcy myśleć przyszło, znajdowali się wśród bliższego otoczenia
cesarskiego tylko dwaj ludzie, węzłami pokrewieństwa z nim złączeni, szwagier jego, sędziwy
Servianus, i wnuk tegoż, Cn. Pedanius Fuscus. Hadryan jednak w ostatnich latach rozgoryczony nie
uwzględnił tych ambicyj, lecz owszem obydwóch pretendentów, którzy zbyt otwarcie myśli swe
objawiali, usunąć kazał ze świata. Według tradycyj historyków inne prócz tego akty krwawe i
srogie splamiły schyłek tego panowania. Bo władza ta cesarska tak ogromna i pełna, narażała
nawet łagodniejsze natury na pewien obłęd i skażenie duszy, wywołała kiedyś straszne objawy u
starzejącego się Tyberyusza i nawet cywilizowanemu Hadryanowi odebrała moralną równowagę.
Prócz początku i końca, zresztą panowanie jego wolnem jest od tego rodzaju rysów.
Dodatnich za to stron w rządach jego więcej jeszcze dopatrzeć się można. Mimo że cesarz dbał tyle
o wojsko, budował tak bez miary, a dbając o popularność, darował w progu panowania wielkie
zaległości podatkowe, skarb za jego czasów, choć się nie mógł znajdować w stanie kwitnącym,
administrowanym był jednak porządnie. Cesarz wykazywał w tym kierunku szczególne zdolności.
Wszystkie funk
cye i potrzeby państwa, cały jego budżet finansowy obejmował tak dokładnym poglądem, ze
według świadectwa historyka żaden z ojców rodziny swego prywatnego majątku lepiej znać nie
mógł. Wypływało to w części z wielkiej pracowitości Hadryana. Umysł jego żywy nie spoczywał
nigdy, a wielkie zdolności pozwalały mu prędko oryentować się na rozmaitych polach. Według
świadectwa Spartianusa równocześnie mógł on pisać, dyktować, słuchać i z otoczeniem rozmawiać
wszechstronność to, przypominająca rzutkość umysłową wielkiego Napoleona. Pracowitość
jego objawiała się w tem, że w dnie nieświąteczne ani uroczyste nikogo do siebie wpuszczać nie
pozwalał, lecz zamknięty u siebie, oddawał się zajęciom lub zadaniom państwa (). Pewne wrażenie
zrobiła nań śmiałość kobiety, która go raz zaczepiła z prośbą na ulicy; gdy Hadryan ją minął
mówiąc, że czasu na razie nie ma, zawołała ona z oburzeniem: "To w takim razie nie bądz też
cesarzem!" Hadryan natenczas się wrócił i wysłuchał cierpliwie jej prośby.
Były więc w Hadryanie zdolności i materyał na wielkiego i znakomitego monarchę. Jeżeli mimo
tego takim nie został, to winien temu sceptycyzm jego, który mu odbierał energię ciągłości,
jednolitość w postępowaniu wobec spraw i ludzi, winna jego chorobliwa wszechstronność, która go
przerzucała z pola na pole i odbierała mu spokój usposobienia i sądu.
Rządy jego zaznaczyły się jednak rozmaitemi reformami na polu wewnętrznem, w części trwałemi
i zbawiennemi. W tradycyi starożytnej nie bardzo one występują dlatego, że ta tradycya zawsze jest
zajęta więcej tem, co świeci i zewnętrznie uderza, a przytem niema zmysłu i poczucia, nawet
wyrazu dla idei, którą my postępem nazywamy, a który Hadryanowi niejedno zawdzięcza.
W pierwszym rzędzie postawimy tu jego zasługi około prawa rzymskiego. Dziedzina ta, do której
jasność i energia
() Uwydatnia to szczególnie Cassius Dio , .
duchowa Rzymian szczególnie uzdalniała, cieszyła się za tego cesarza i szczególną opieką i
wybitnymi ludzmi, a wreszcie wykazać może ożywcze i nowe idee, których nie spotkaliśmy ani na
polu literatury, ani w zakresie Hadryanowskiej sztuki. Przedewszystkiem zrobiono teraz ważny
krok: kodyfikacyę prawa cywilnego. Aż do Hadryana przysługiwało pretorom w Rzymie,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]